ԵՐԵՎԱՆ, 8 հոկտեմբեր․/ԱՌԿԱ/. Չնայած դրական դինամիկային և նոր թողարկումներին, փորձագետները նշում են. կապիտալի շուկան Հայաստանում դեռևս բախվում է մի շարք համակարգային խնդիրների։ Անդերայթինգի զարգացած ինստիտուտի բացակայությունը, միջազգային ներդրողների թույլ ներգրավվածությունը և բանկերի կողմից մրցակցությունը խանգարում են դրա լիարժեք զարգացմանը։ Միևնույն ժամանակ օրակարգում են նոր մարտահրավերներ և հնարավորություններ՝ կրիպտոակտիվների մասին օրենքի ընդունման լույսի ներքո։
Հայաստանի կապիտալի շուկայի հեռանկարների, ռիսկերի և հնարավորությունների, թվային ակտիվներով աշխատելու նոր գործիքների, կրիպտոշուկայի կարգավորման մեջ բորսայական ենթակառուցվածքների ներգրավվածության, ինչպես նաև Հայաստանի՝ տարածաշրջանային ֆինանսական հաբ դառնալու չորս պայմանների մասին «ԱՌԿԱ» գործակալությանը պատմեց Հայաստանի Ֆոնդային բորսայի գլխավոր տնօրեն Հայկ Եգանյանը։
–Պարոն Եգանյան, ինչպե՞ս եք գնահատում հայկական կապիտալի շուկայի ներկայիս վիճակը։
-Ընդհանուր առմամբ, դինամիկան դրական է, քանի որ թողարկումներն ավելանում են, արդյունաբերությունները նույնպես ընդլայնվում են։ Այնուամենայնիվ, թողարկումների քանակը անբավարար է՝ դրանք շատ քիչ են։
– Ձեր կարծիքով, ո՞րն է պատճառը։
– Պատճառն այն է, որ անդերայթեր բանկերի, ներդրումային բանկերի արդյունաբերությունը, որոնք պետք է հետաքրքրված լինեն տնտեսական ոլորտներից խաղացողներ գտնելու և նրանց՝ թողարկումներ իրականացնելուն դրդելու հարցերով, Հայաստանում, ցավոք, դեռևս ձևավորված չէ։
–Այդ մասին դուք խոսել եք երկու տարի առաջ։ Այսինքն՝ այս ժամանակահատվածում ոչինչ չի՞ փոխվել։
– Ընդհանրապես ոչինչ չի փոխվել անդերայթինգի տեսանկյունից։ Խնդիրն այն է, որ մեզ մոտ թողարկումները միայն տեղական են, միջազգային ներդրողներ չկան։ Կան դոլարային պարտատոմսերի որոշ թողարկումներ, որոնք կա՛մ թերագնահատված են, կա՛մ գերագնահատված։ Հայկական կորպորատիվ դոլարային պարտատոմսը չի կարող թանկ արժենալ կամ լինել ամերիկյան պետական դոլարային պարտատոմսի հետ մեկ մակարդակում։ Դա այն պատճառով է, որ ոլորտը դեռևս չի ձևավորվել։
–Արդյո՞ք կա տնտեսության որևէ ոլորտ, որն ամենամեծ ակտիվությունն է ցուցաբերում։
– Թողարկողները զբաղվում են իրենց գործով՝ յուրաքանչյուրն իր բիզնես ոլորտում։ Որպեսզի ընկերությունը կարողանա կազմակերպել և իրականացնել թողարկում, նրան անհրաժեշտ է անդերայթեր-բանկ, որը «կբռնի նրա ձեռքից», կանցնի բոլոր փուլերով, կանի վերլուծություն և գործն ավարտին կհասցնի։
–Այսինքն, ներդրողների կողմից ակտիվություն կա, բայց բացակայում է միջանկյալ օղակը, որը կարող էր այդ ակտիվությունը վերածել արդյունքի։
-Պոտենցիալ թողարկողներ և ներդրողներ կան։ Միշտ պետք է հաշվի առնել, որ բանկային համակարգում առկա ավանդների 25%-ը կարող է փոխակերպվել այլընտրանքային ներդրումային պրոդուկտների։ Ներդրողների շրջանում ներուժ կա, ընդ որում ոչ միայն հայկական, այլև միջազգային ներդրողների։ Մեր խնդիրը ենթակառուցվածքներ ստեղծելն է։ Ինչպես ասում են մեր գործընկերները, մենք ճանապարհներ ենք կառուցում, քաղաքները միմյանց միացնում։ Բայց մենք հիմա գործարաններ չենք կառուցի։ Գործարաններ էլ կան, բայց չկան փոխադրողներ, միջնորդներ, որոնք կվաճառեն արտադրանքը։ Բայց մենք չենք հանձնվում և անում ենք ամեն հնարավորը։ Վերջին ժամանակներս, օրինակ, սկսել ենք Հայաստան ներգրավել լեհական ներդրումներ. դրանք ընկերություններ են, որոնք կսկսեն հետաքրքրվել հայ թողարկողներով։ Եթե ոչ Հայաստանում, ապա գոնե թող նրանք կազմակերպեն թողարկում արտերկրում։ Մենք դեմ չենք։ Իհարկե, նախընտրելի է, որ թողարկումը լինի Հայաստանում, բայց եթե այն կազմակերպվի արտերկրում, ապա՝ գոնե այն կատարվի մեր ենթակառուցվածքի միջոցով։ Գուցե թողարկողների մոտ ախորժակ կբացվի, գրագիտությունը կբարձրանա, թողարկումների ցանկություն կառաջանա։ Մենք դրան էլ դեմ չենք լինի։ Իհարկե, այնքան էլ շատ ցանկալի չէ, որ ներդրողները ներդրումներ կատարեն ոչ թե Հայաստանում, այլ ուրիշ շուկաներում, բայց եթե քո երկրում լավ առաջարկներ չկան, ապա թող գոնե արտերկրում ներդրեն և սովորեն, բարձրացնեն գրագիտությունը։
–Իսկ ի՞նչ քայլեր են ձեռնարկվում բնակչության ֆինանսական գրագիտության բարձրացման համար։ Գուցե՞ բանկերը պետք է ավելացնեն ակտիվությունը։
– Բանկերը, իրականում, կապիտալի շուկայի մրցակիցներն են, քանի որ բանկերի բիզնես մոդելը հետևյալն է՝ ավանդ ներգրավել և վարկ տալ։ Երբ կապիտալի շուկան զարգանում է, ավանդները վերածվում են ուղղակի ներդրումների պարտատոմսերում և բաժնետոմսերում։ Զարգացած շուկաներում, օրինակ, ունիվերսալ բանկեր չկան։ Կա J.P. Morgan՝ տարբեր ուղղվածություն ունեցող իր դուստր կառույցներով՝ ներդրումային բանկ, կոմերցիոն բանկ, մանրածախ բանկ, wealth manager (հարստության կառավարման բանկ / private banking – խմբ․) և այլն։ Իսկ մեզ մոտ, հիմնականում, համընդհանուր են կոմերցիոն բանկերը, բացառությամբ 1-2-ի։ Օրինակ՝ Ամերիաբանկը, որը վերջերս որոշում ընդունեց ինտեգրել իր օնլայն բանկինգի ծրագիրը մեր բորսայի հետ։ Սա առաջին դեպքն էր, երբ բանկը համախմբեց իր առևտրային համակարգը բորսայի հետ, որի արդյունքում հաճախորդները ստացան հնարավորություն իրական ժամանակում տեսնելու և առևտուր կատարելու բորսայում առանց միջնորդի։ Այսպիսով, Direct Market Access-ը, որը աշխարհում հայտնվել է 25-30 տարի առաջ, թող ուշացումով, բայց ներդրված է նաև մեզ մոտ։
–Ի՞նչ արդյունքներ են արձանագրվել։
-Ամերիաբանկի հաճախորդները բավականին շատ գործարքներ են կատարում կորպորատիվ պարտատոմսերով։ Այսինքն՝ առաջնային տեղաբաշխումը դեռ թույլ է, բայց գոնե երկրորդային շուկայում իրացվելիություն կա։ Երկրորդային շուկայում հասարակության ներգրավման տեսանկյունից Ամերիաբանկը բավականին մեծ քայլ է արել։
–Արդյո՞ք այլ բանկեր հետաքրքրված են գնալ այս ճանապարհով։
– Այն բանկերը, որոնք իրենց ռազմավարության մեջ նախատեսում են հաճախորդներին ներդրումային բանկային ծառայություններ տրամադրել, որոշակի հետաքրքրություն են ցուցաբերում։ Բայց ոչ բոլորն են պլանավորում դառնալ կապիտալի շուկան սպասարկող բանկեր։ Դրանցից դա ակնկալելը սխալ է. անհամապատասխան բիզնեսից ցանկալի արդյունք ակնկալելը քո սխալն է, այլ ոչ թե տվյալ բիզնեսի։
–Ինչպե՞ս եք գնահատում «Կրիպտոակտիվների մասին» օրենքի ընդունումը՝ ավանդական կապիտալի շուկայի վրա ազդեցության տեսանկյունից։ Կարելի՞ է սպասել սինեգիայի, թե՞ ընդհակառակը՝ կրիպտոշուկայի և ֆոնդային բորսայի միջև մրցակցության։
– Բորսան կապիտալի շուկայի ենթակառուցվածքային ընկերություն է։ Այն կարող է նույն ենթակառուցվածքը օգտագործել, այդ թվում՝ կրիպտոշուկայի համար։ Կրիպտոն նույնպես կարող է դառնալ կապիտալի շուկայի բաղադրիչ, եթե դառնա շուկայի կողմից վերահսկվող։ Կապիտալի շուկան փողի շուկա է։ Փողը կա՛մ գնում է բանկ և դառնում ավանդ, կա՛մ գնում է կապիտալի, արժեթղթի մեջ, կա՛մ կրիպտո։ Այս բոլորը կապիտալի շուկայի բաղադրիչներն են։ Բորսան և դեպոզիտարիումը ենթակառուցվածքային ընկերություններ են։ Ենթակառուցվածքները պետք է փորձել օգտագործել, այդ թվում՝ կրիպտոարդյունաբերության կարիքները բավարարելու համար։ Այսպիսով, մենք և՛ կարող ենք շահույթ քաղել, և՛ եկամուտ ստանալ։ Այժմ մենք դիտարկում ենք այն հնարավորությունը, որ դեպոզիտարիումը նաև դառնա կրիպտոակտիվների պահապանը։ Օրենքը դա թույլ է տալիս։ Արդյո՞ք մենք կգնանք դրան, կախված կլինի մեր բաժնետերերի ռիսկի ախորժակներից։ Մենք, իհարկե, նրանց ներկայացնելու ենք մեր ցանկությունը դիտարկելու այս ուղղությունը որպես ապագա և բիզնեսի զարգացման ուղի։
–Ձեր կարծիքով, որքանո՞վ է եվրոպական մոդելը, որի վրա հիմնված է օրենքը, հարմարեցված հայկական ոլորտին։
-Կարծում եմ՝ մոտեցումը հիմնավոր է։ Կենտրոնական բանկը ճիշտ ուղի է ընտրել։ Ինչո՞ւ ստեղծել հեծանիվ, երբ այն արդեն գոյություն ունի։
–Շուկայի մասնակիցները շատ գոհ չեն, որ եվրոպական մոդելը ներդրվել է։
-Եթե նրանք դժգոհ են, թող առաջարկեն այլընտրանք։
Գիտեմ, որ եվրոպական նոր մոդելը լավ, տրամաբանական մոդել է։ Այստեղ գլխավոր հարցը վերահսկողության հնարավորություններն են, քանի որ կարող են առաջանալ մեծ ռիսկեր։ Օրինակ, եթե տեղի ունենա զեղծարարություն, արդյո՞ք կարգավորող մարմինը կունենա այն վերահսկելու կարողություններն ու հմտությունները։ Արդյո՞ք Կենտրոնական բանկը կվերահսկի այն, թե՞ կստեղծվի առանձին մարմին։ Չգիտեմ, բայց կարծում եմ, որ ամենակարևորը վերահսկողության միջոցներն են։
Ընդհանուր առմամբ, ցանկացած նոր ոլորտ ստեղծելիս ամենակարևորը կարգավորողի հմտություններն ու կարողությունները հաշվի առնելն է։ Եթե դուք ստեղծում եք նոր ոլորտ, բայց չունեք վերահսկողության համար անհրաժեշտ հմտությունները, գիտելիքները, փորձը և մարդկային ռեսուրսները, ապա այն ի սկզբանե ձախողված ոլորտ է։ Եթե դուք ունեք օրենք, բայց չունեք այն արդյունավետորեն օգտագործելու և հետաքրքրություն առաջացնելու հմտություններ, ապա կամ օրենքը վատն է, կամ դուք վատ եք կատարում նրա հանդեպ հետաքրքրություն առաջացնելու՝ Ձեր աշխատանքը։
– Կարծում եք՝ Հայաստանն ունի՞ նման հմտություններ։
– Կարծում եմ՝ Հայաստանն ունի խելացի կադրեր, հատկապես կրիպտոարժույթի ոլորտում։ Չգիտեմ, թե երկարաժամկետ հեռանկարում ով կկարգավորի և կվերահսկի այն, բայց վստահ եմ, որ եթե մենք մոբիլիզացնենք խելացի մարդկանց ներուժը, կարող ենք ստեղծել շատ լավ կառույց, որը կկարգավորի ոլորտը։
–Արդյո՞ք Հայաստանի ֆոնդային բորսան նախատեսում է թվային ակտիվների հետ աշխատելու նոր գործիքներ կամ ծառայություններ թողարկել։
– Այո, ինչպես աշխարհի բոլոր բորսաներում։ Օրինակ, եթե ինչ-որ մեկը ստեղծում է ETF (բորսայական առևտրով զբաղվող ֆոնդ)՝ ներդրումներ կատարելով կրիպտոակտիվներում (խմբ.), մենք ուրախ կլինենք այն ցուցակագրել և թույլատրել առևտուրը։
–Կարծում եք՝ Հայաստանն ունի՞ տարածաշրջանային ֆինանսական հաբ դառնալու ներուժ, այդ թվում՝ կրիպտոտեխնոլոգիաների և ֆինտեխ ստարտափների համատեքստում։
-Նման հեռանկար կարելի է տեսնել ցանկացած երկրում, եթե կա ցանկություն և քաղաքական կամք, ինչպես նաև դրանք իրականացնելու համար անհրաժեշտ ռեսուրսների մոբիլիզացիա։
Ես ձեզ կբերեմ Ղազախստանի օրինակը։ Ղազախստանը, իր օրենսդրական կարգավորումների առումով, շատ ավելի բյուրոկրատական էր, քան մերը։ Բայց նրանք ունեին ցանկություն և կամք. նրանք ստեղծեցին Աստանայի միջազգային ֆինանսական կենտրոնը։ Նրանք վարձեցին համապատասխան մասնագետների, իրականացրին բարեփոխումներ, մշակեցին նոր օրենքներ, ստորագրեցին համաձայնագրեր և հուշագրեր տարբեր կարգավորող մարմինների հետ և միլիարդավոր դոլարներ ներդրեցին շենքերի, օդանավակայանների և ավիաընկերությունների մեջ։ Նրանք ունեին ցանկություն և կամք, անհրաժեշտ գիտելիքներ և գումար։ Այս ամենը միավորվեց, և, ի վերջո, ստեղծվեց Աստանայի միջազգային ֆինանսական կենտրոնը։
–Արդյո՞ք Հայաստանն այժմ ունի այս չորս բաղադրիչներից գոնե մեկը։
– Սա քաղաքականության հարց է, որին ես կարող եմ պատասխանել միայն մեր կողմից։ Երբ ես Nasdaq OMX Armenia-ի գործադիր տնօրենն էի, իսկ ավելի ուշ, երբ Nasdaq-ը հեռացավ, կար ցանկություն և կամք։ Հիմա ես նաև տեսնում եմ կապիտալի շուկան զարգացնելու ցանկություն։ Այս գործընթացը բաղկացած է բազմաթիվ բաղադրիչներից՝ օրենքներ, կանոնակարգեր, վերահսկողություն, կրթություն, բայց ենթակառուցվածքներն են հիմնական դերը խաղում։
Մեզ կոչ արեցին գտնել լավ ներդրող, նոր բաժնետեր, որպեսզի նրա օգնությամբ ստեղծենք այնպիսի ենթակառուցվածք, որը կախված չէր լինի աշխարհից, այլ կապված կլիներ իր հետ։ Մենք դա արեցինք, և դա ողջունվեց իշխանությունների կողմից։
Այսպիսով, կարող եմ ասել, որ դինամիկան դրական է, գոնե մեր կողմից։ Ես չեմ կարող իմանալ, թե ինչ է ուզում քաղաքական թիմը, բայց մենք մեր աշխատանքն ենք կատարում, և դա գնահատվում է։
–Վերջում խոսենք թվերից։ Որքա՞ն է ներկայիս շուկայի կապիտալիզացիան։ Կա՞ արդյոք կանխատեսում տարեվերջի համար։
– Սեպտեմբերի վերջի դրությամբ կապիտալիզացիան կազմել է գրեթե 455 մլրդ դրամ։ Դեռ չեմ կարող ասել, թե որքան կլինի տարեվերջին։ Այնուամենայնիվ, կնշեմ, որ մենք այժմ հրավիրել ենք բոլոր ներդրումային ծառայություններ մատուցող ընկերություններին մեզ հետ գնալ Աբու Դաբի՝ Հայաստանի ներդրումային հնարավորությունները գովազդելու համար։ Եթե գովազդային արշավը հաջող լինի, մենք կարող ենք արդյունքներ տեսնել տարեվերջին։ Մենք ունեցել ենք դեպքեր, երբ արտասահմանում հայկական արժեթղթերի հաջող գովազդային արշավները զգալի ներդրումներ են ներգրավել։
Այսպիսով, ամեն ինչ հնարավոր է. մենք պետք է շարունակենք փորձել, փորձել և երբեք չդադարենք զարգանալ։ Այսօրվա աշխարհը շատ մրցունակ է դարձել, ուստի կարևոր է ունենալ նորարարական գաղափարներ և չվախենալ ռիսկի դիմելուց։
